اصول هرس و تربیت درختان میوه
مقدمه
اکثر گیاهان باغبانی، بخصوص چند ساله های چوبی، اگر تحت شرایط محیطی مناسب بدون دخالت انسان رشد کنند، پس از چند سال تبدیل به درختان و یا درختچه هائی با شاخ و برگ متراکم خواهند شد که چه از نظر میزان و کیفیت باروری و چه از نظر شکل ظاهری مطلوب نخواهند بود. در اینگونه گیاهان شاخه ها، مزاحم رشد همدیگر بوده، دچار پیچیدگی ها و خمیدگی های غیر طبیعی می شوند. از طرفی چون، به دلیل پربرگی، نور کافی به داخل تاج گیاه نمی رسد به تدریج برگ ها و شاخه های وسطی تاج خشک می شوند و از بین می روند و تولید گل و میوه محدود به سطح خارجی تاج گشته میزان محصول کم می گردد. برای جلوگیری از این امر و ایجاد شکل و حالت مناسب در گیاه، باید آنرا هرس و به نحوه دلخواه تربیت کرد.
هرس کردن:
بطور کلی هرس عبارت است از قطع کامل یا جزئی شاخه، ریشه، پوست، برگ و یا گل و میوه به منظور تحت تاثیر قرار دادن و هدایت نحوه رشد و باروری گیاه. هرس یکی از عملیات مهم باغبانی است که از حدود سه هزار سال قبل شناخته شده و مورد استفاده قرار میگرفته است.
دلایل و فواید هرس کردن را کلا” می توان به شرح زیر خلاصه نمود:
۱- حذف شاخه های مزاحم، خشک شده، آفت زده و مریض و شکسته جهت حفظ و تامین سلامت گیاه.
۲- ایجاد شرایط مناسب جهت ورود نور و هوا به داخل تاج و خلوت ساختن نقاط شلوغ و متراکم آن به منظور ایجاد امکان تولید محصول بیشتر و مرغوبتر.
۳- ایجاد شکل ویژه در تاج گیاه، این امر بویژه در میوه کاری و نیز در شکل سازی گیاهان جهت تزئین باغ و باغچه از اهمیت خاصی برخوردار است.
۴- ایجاد تعادل بین شاخ و برگ و ریشه، بخصوص در هنگام نهال کاری و جابجا کردن گیاه، جهت تضمین موفقیت و ایجاد امکان رشد اولیه سریعتر برای گیاه.
۵- جوان ساختن درختان مسن از طریق حذف شاخه های پیر و وادار کردن درخت به تولید شاخه های جدید جهت بالا بردن قدرت باردهی آن.
۶- جلو یا عقب انداختن باروری گیاه و تنظیم گل دهی و ایجاد تعادل بین رشد رویشی و میزان محصول و بالا بردن کیفیت محصول تولید شده.
۷- محدود کردن رشد و کوتاه ساختن گیاه برای تسهیل عملیاتی مانند سمپاشی و برداشت محصول و نیز به دلایل تزئینی.
زمان هرس:
بسته به نوع گیاه و هدف از هرس، این کار در دو موقع از سال انجام می شود، یکی هرسی که در هنگام رکود یا خواب زمستانه انجام می شود و هرس زمستانه نامیده می شود و دیگری هرسی که در دوره فعالیت گیاه یعنی هنگامی که گیاه دارای برگ و احیانا گل و میوه است، انجام می گیرد و هرس سبز یا هرس تابستانه نام دارد. در مورد هر دو نوع هرس باید به این نکته توجه نمود که اصولا هرس، در هر زمان که انجام شود باعث تاخیر در باروری نهال های جوان و کم شدن محصول درختان بارور می شود. بنابراین باید در تمام انواع هرس جانب تعادل رعایت گردد و قطع اعضاء گیاه تنها به مقدار لازم و در نهایت احتیاط انجام پذیرد.
هرس های زمستانه:
این نوع هرس ها از آنجا که در زمانی انجام می شوند که گیاه فاقد برگ و در حال رکود است بیشتر مرسومند. چون اولاً در این هنگام شاخه ها بدون پوشش بوده، قابل روئیت هستند و به راحتی می توان به آنها دسترسی پیدا کرد و آنهائی را که باید بطور کامل و یا جزئی حذف شوند با دیدی باز برگزید، ثانیاً چون گیاه در این زمان، فعالیت حیاتی چندانی ندارد، میزان صدمه حاصله از هرس به حداقل تقلیل می یابد.
انواع هرس های زمستانه: می توان هرس های شکل دهی نهال های جوان تازه کشت شده را نام برد. این هرس ها مهمترین قدم در تشکیل شاخه های اصلی درخت یا بوته آینده به شمار می روند و در حقیقت مبناء و اساس شکل آینده گیاه را تشکیل می دهند. علاوه بر این هرس ها، حذف شاخه های شکسته مریض و آفت زده نیز باید در زمستان قبل از فعال شدن گیاه، انجام شود. زیرا این نوع شاخه ها معمولاً پناهگاه و منبع انتشار آفات و امراض اند. هرس دیگری که باید حتماً در زمستان انجام شود هرس ریشه است که در قسمت های بعدی این فصل شرح داده خواهد شد.
هرس های سبز یا تابستانه:
این نوع هرس ها، گرچه همگی به نام تابستانه خوانده می شوند ولی در عمل بر حسب نوع، می توان آنها را از اول بهار تا اواخر تابستان انجام داد.
مهمترین هرس های تابستانه عبارتند از: ۱- حذف گل ها و میوه های اضافی که کلاً تنک کردن- Thinning- نامیده می شود۲- ایجاد زخم بر روی پوست ساقه۳- حذف نرک هاو پاجوش ها۴- بریدن قسمت های انتهائی شاخه های سریع الرشد۵- هرس بوته های زینتی به منظور حاشیه سازی و ایجاد اشکال تزئینی۶- حذف شاخه ها و گلهای خشک گیاهان زینتی ۷- بالاخره هرس برگ.
انواع هرس:
همانطوریکه در قسمت قبل ذکر گردید، بر حسب هدف هرس، می توان قسمت های مختلف گیاه اعم از شاخه، برگ، ریشه، پوست و گل و میوه را بطور کامل و یا جزئی حذف کرد. حذف هر یک از این اعضاء بر روی رشد و نمو و باروری گیاه در همان سال هرس و گاهی در طی چند سال بعد اثرات خاص باقی می گذارد که با انتخاب زمان و شدت هرس مناسب می توان در شدت و ضعف این اثرات دخالت ورزید.
۱. هرس شاخه:
در بین اعضاء مختلف یک گیاه، تعداد و نحوه رشد شاخه ها مهمترین عامل تعیین گر در نحوه و اندازه مقاومت آن در مقابل فشارهای ناشی از وزن میوه، باد، برف و یخبندان زمستانه به شمار می رود. بعلاوه نحوه قرار گرفتن شاخه ها و زاویه آنها با تنه و شاخه های اصلی تر، به میزان زیادی بر روی قدرت باروری گیاه و تحمل آن در برابر شرائط نامساعد جوی تاثیر می گذارد. به این دلایل، در هنگام هرس کردن شاخه های یک گیاه باید دقت زیادی بکار برد و همواره شکل و اندازه نهائی آن را در نظر گرفت.
بطور کلی، شاخه های یک گیاه چوبی را می توان به دو گروه بارور و نابارور تقسیم نمود. شاخه های نابارور عبارتند از: پاجوش ها، نرک ها و شاخه های معمولی بی بار (فاقد گل و میوه). شاخه های بارور عبارتند از: سیخک ها، برندی و شاخه های معمولی بار دهنده ( حاوی گل و میوه) در بعضی از گیاهان مانند انگور، این شاخه ها قبل از رشد حاوی اعضاء اولیه گل هستند و پس از رشد گلهایشان باز می شود. بعضی مانند گل سرخ در همان سال رشد گل و میوه تولید می کنند و بعضی دیگر مانند هلو در تابستان سال رشد در جوانه های جانبی آنها اعضای گل به وجود می آید که پس از زمستان گذرانی در بهار سال بعد تبدیل به گل و میوه می شوند.
در هرس شاخه های نابارور اصل بر این است که تمام پاجوشها و نرک ها را در طول فصل رشد از ته قطع کنند. البته در شرایط استثنائی می توان این شاخه ها را نگه داشت و پاجوشها را به عنوان پایه پیوند و نرک را به عنوان شاخه بارور و یا شاخه های حامل سیخک بکار گرفت. شاخه های معمولی نابارور را بر حسب موقعیت آنها می توان در دوره استراحت گیاه به دو صورت سرزنی و یا حذف کامل هرس کرد. در اینجا، باید در نظر داشت که معمولا” در بهار سال بعد از هرس گیاه که مقداری از شاخه ها و در نتیجه تعدادی از جوانه های خود را از دست داده، نیروی ذخیره خود را صرف رشد جوانه های باقیمانده می کند و بدین ترتیب جوانه هایی که تحت شرایط معمولی ممکن بود رشد نکرده و به حالت راکد (خفته) یا جوانه مخفی درآیند تبدیل به شاخه می شوند و موجب تولید شاخ و برگ زیاد و متراکم شدن تاج درخت می گردند. در چنین حالتی، باید تعدادی از این شاخه های جدید را در زمستان سال بعد بطور کامل حذف کرد و تعداد باقیمانده را نیز سرزنی و کوتاه کرد تا از رشد سریع و بدون انشعاب و در نتیجه از ترکه ای شدن آنها جلوگیری کرده، در عین حال برای رشد سال بعد تعداد کافی جوانه بر روی گیاه باقی بماند.
هرس شاخه های بارور، بستگی به طول عمر آنها دارد. به عنوان مثال شاخه های بارور معمولی بیش از یکبار تولید گل ومیوه نمی کنند و بنابراین باید در زمستان سالی که به بار نشسته اند هرس شوند. سیخک ها در گیاهان مختلف، طول عمرهای متفاوتی دارند مثلا” در زردآلو تا چهار سال، در سیب ۱۰ تا ۲۰ سال در گیلاس ۱۰ تا ۱۲ سال و در گلابی حدود ۲۰ سال عمر می کنند و پس از آنکه خشک می شوند. در این هنگام باید سیخک ها را از طریق قطع شاخه حاملشان هرس و گیاه را وادار به تولید شاخه های جدیدی کرد که هر کدام پس از چند سال بصورت شاخه های حامل سیخک های جوان بارور در می آیند.
در هرس شاخه برای اخذ فرم و شکل مطلوب و جلوگیری از رشد بی رویه و عقب افتادن باروری و کم شدن محصول سال بعد رعایت نکات زیر ضروری است:
الف) در موقع حذف کامل یک شاخه صرفنظر از قطر آن باید دقت شود که برشی که برای هرس داده می شود در پائینترین قسمت شاخه ای که قرار است حذف گردد و به موازات تنه یا شاخه اصلی ایجاد گردد به طوری که قسمتی از شاخه بریده شده بر روی تنه یا شاخه اصلی باقی نماند. این امر باعث می شود که سطح بریده شده سریعا” توسط بافت پوششی پینه التیام یابد و راه نفوذ عوامل مولد بیماری و پوسیدگی مسدود گردد. اگر برش بطور ناصحیح انجام شود، زائده ای از شاخه قطع شده بر روی درخت باقی خواهد ماند که ناخنک یا مهمیز نامیده می شود و به دلیل فقدان رشد پس از مدتی می میرد و مورد حمله شدید انواع قارچ ها و باکتریهای گنده رو قرار می گیرد و دچار پوسیدگی می شود. پوسیدگی به مرور در طول زائده پیشروی کرده به درون تنه درخت می رسد و در نتیجه پس از چند سال درخت را پوک و توخالی می کند. اگر شاخه ای که قطع می شود مسن و دارای قطری بیش از پنج سانتیمتر باشد، باید سطح بریده شده را توسط چسب باغبانی که دارای سم قارچ کش باشد پوشاند تا به درخت فرصت کافی برای التیام داده شود و در عین حال قسمت های مرکزی سطح بریده شده که قابلیت ترمیم ندارند مصون بماند.
ب) هرگاه درختی چند ساله هرس نشده باشد و یا بخواهیم از ارتفاع آن بکاهیم هرس شدید لازم است و اینکار را باید در طی چند سال انجام داد و به تدریج درخت را به شکل و اندازه دلخواه درآورد. هرس شدید یکباره باعث خواهد شد که باروری درخت (در صورتیکه درخت هنوز بارور نشده باشد) یک الی چند سال به عقب بیفتد و اگر مثلا” بارور شده باشد، میزان محصول آن برای یک و گاهی چند سال به شدت پائین بیاید و حتی گاهی اوقات بطور کامل متوقف شود. اشکال دیگر هرس شدید یکباره این است که گیاه بلافاصله در سال بعد تعداد زیادی نرک تولید خواهد کرد که حذف آنها در طول فصل رشد کاری پر زحمت خواهد بود.
پ) در هنگام حذف کامل شاخه ها، باید دقت داشت که هر چه زاویه ای که شاخه با تنه و یا شاخه حامل خود می سازد به قائمه نزدیکتر باشد این شاخه قویتر بوده، رشد بهتری خواهد نمود و چنین زاویه ای در مقابل وزن میوه و فشارهای خارجی نیز مقاومت بیشتری خواهد داشت. بنابراین در هنگام هرس باید در درجه اول شاخه هایی حذف شوند که با تنه و یا شاخه حامل خود زاویه بسته تری می سازند و در نتیجه ضعیفتر هستند.
ت) در انشعابات دو شاخه ای، آنهائی که قطر یکی از شاخه هایشان از دیگری کمتر است قویتر از آنهائی هستند که قطر شاخه هایشان با هم مساوی است. بنابراین در هنگام سرزنی معمولاً یک سوم تا نصف انتهای شاخه های طویل حذف می شود. وضعیت محل برش نسبت به اولین جوانه نزدیک به آن در نحوه رشد شاخه و شکل درخت بسیار موثر است. به این معنی که: اگر جوانه مذکور در قسمت فوقانی شاخه قرار گرفته باشد در اثر رشد تبدیل به شاخه ای خواهد شد که تقریباً بطور عمودی رشد کرده به بالا خواهد رفت و اگر جوانه در زیر شاخه قرار گرفته باشد بسیار نزدیک به افقی رشد خواهد نمود. با توجه به این موضوع می توان با انتخاب محل برش در هرس سرزنی، شکل درخت و میزان گسترش تاج آنرا کنترل کرد یعنی اگر هدف متراکم کردن شاخ و برگ درختی مثل هلوباشد که بطور طبیعی تاجی گسترده دارد باید جوانه در قسمت فوقانی باقی گذاشته شود و برعکس اگر هدف پخش و گسترده کردن تاج درختانی مثل سیب گلاب و انواع گلابی باشد، که بطور طبیعی رشد عمودی دارند باید جوانه در قسمت زیرین شاخه باقی گذاشته شود. در اینجا باید به این نکته اشاره شود که هرچه یک شاخه عمودی تر باشد چون شیره گیاهی در آن راحت تر و سریعتر جریان می یابد، رشد سریعتر و بیشتری نیز خواهد داشت که این امر بخصوص در نرک ها که تقریبا” همگی عمودی رشد می کنند قابل روئیت است.
ج) در گیاهان باغبانی و بخصوص درختان میوه برای تولید محصول زیاد و مرغوب باید نور با شدت کافی به تمام نقاط تاج و بخصوص به قسمت های داخلی آن برسد. برای این منظور باید در هنگام هرس سعی شود با حذف شاخه های اضافی قسمت های وسط تاج در حد لازم و متعادل باز نگاهداشته شود بویژه شاخه هایی باید هرس گردند که بطور مورب و کج درون تاج رشد می کنند و علاوه بر سایه اندازی، مزاحم سایر شاخه ها نیز هستند.
چ) بسیاری از امراض و آفات، در سطح و یا داخل شاخه های خشکیده زمستان گذرانی می کنند، از این رو لازم است در تمام طول فصل سال و بخصوص در زمستان تمام شاخه های شکسته و خشکیده بریده و سوزانیده شوند. این عمل بخصوص در مبارزه با آفاتی مانند انواع چوبخوارها، پوستخوارها و سوسکهای شاخک بلند از اهمیت وافری برخوردار است.
۲. هرس ریشه:
وجود تعادل بین حجم ریشه با شاخ و برگ برای رشد و باروری متناسب گیاه مورد لزوم است. اگر این تعادل در جهت ریشه بهم بخورد (از بین رفتن شاخ و برگ در اثر هرس شدید و یا حمله امراض و آفات) گیاه تولید شاخ و برگ بسیار می کند و باردهی آن به عقب میافتد. اگر بهم خوردن تعادل در جهت شاخ و برگ باشد (رشد محدود ریشه بدلیل نامناسب بودن خاک و کم آبی و یا از بین رفتن آن در اثر حمله امراض و آفات) رشد گیاه محدود می شود و در عوض گیاه زودتر به بار می نشیند و درصد تبدیل گل به میوه نیز بالا می رود. با استفاده از این پدیده بشر از زمانهای دور کوشیده با هرس ریشه اندازه گیاهان مورد نظر خود را تحت مهار درآورد و به حد دلخواه محدود سازد.
نوعی دیگر از هرس ریشه، هنگام کشت نهال در محل اصلی و یا انتقال آن از خزانه ای به خزانه دیگر در مورد بعضی از گیاهان چوبی (مانند میوه های دانه دار و هسته دار و مرکبات) و بعضی گیاهان زینتی (مثل گل سرخ) صورت می گیرد. بر خلاف نوع قبلی هرس ریشه، به دلیل اینکه گیاه را تحریک به تولید ریشه های فرعی جدید و بیشتری می کند، اثر تقویت کننده داشته، در رشد نهال تسریع می نماید.
در اینجا لازم به تذکر است که میزان تحمل و واکنش گیاهان مختلف به هرس ریشه با یکدیگر متفاوت و وابسته به توانایی آنها برای تولید ریشه فرعی است که هر چه این توانائی بیشتر باشد واکنش گیاه به هرس ریشه بیشتر و صدمه وارده کمتر است. در این رابطه بعضی از گیاهان ( مانند پسته، انواع گیاهان جالیزی) چون نمی توانند ریشه فرعی زیادی تولید کنند به جابجایی و هرس ریشه بسیار حساسند و از این عمل به شدت صدمه می بینند.
۳. هرس برگ:
هرس برگ، هرسی است تابستانه که گاهی اوقات در مورد گیاهانی که رشد فوق العاده و شاخ و برگ متراکم دارند اعمال می شود و مانند سایر هرس های تابستانه اثر تضعیف کننده دارد. برای انجام این هرس، با استفاده از وسایلی مانند چوبهای بلند و یا با دست، قسمتی از برگ های درخت را حذف می کنند تا بدینوسیله نور بیشتری به قسمت های مرکزی تاج بتابد و میوه از کیفیت بهتری برخوردار شود و بخصوص در مورد گیاهانی (مثل سیب) میوه خوش رنگتر گردد.
۴. زخم کردن پوست:
زخم کردن پوست، هرسی است تابستانه که معمولا” در بهار به منظور ۱- تبدیل شاخه نابارور به بارور۲- تقویت شاخه های بارور ضعیف که گل می دهند ولی قدرت نگهداری میوه های حاصله و گاهی اوقات حتی گلهای خود را ندارند ۳- بالاخره مبارزه با غرور درختان و وادار کردن آنها به باروری انجام می شود. در هر سه مورد، زخم کردن پوست باعث قطع رابطه قسمتهای بالای زخم با بقیه گیاه می شود و این قسمت ها مواد قندی خود را از دست نمی دهند و تقویت می شوند. در حالت اول، معمولاً تکه برداری می کنند (یعنی با نوک چاقوی پیوند تکه کوچکی از پوست شاخه را در زیر یک یا چند جوانه بر می دارند و یا شکاف زنی یعنی با چاقوی پیوند شکاف های کوتاه و متوازی در زیر جوانه ایجاد می کنند) چنین جوانه هائی در تابستان دارای اعضای اولیه گل خواهند شد و در سال بعد به بار خواهند نشست. در حالتهای دوم و سوم که نیاز به عملیات کاراتری می باشد، می توان با حلقه زنی (که در آن به کمک چاقو یا اره دندانه ریز در پوست قاعده شاخه یا تنه بدون حذف قسمتی از آن شکافی سراسری به شکل یک دایره ایجاد می شود) یا با طوقه برداری (که در آن نواری از پوست دور تا دور ساقه یا تنه به عرض یک الی پنج میلیمتر حذف می شود) و یا به روش پوست واژگونی (معکوس کردن پوست: که در آن طوقه ای به عرض حدود یک سانتیمتر از پوست جدا و بصورت سر و ته در محل خود نصبمی شود)، گیاه را وادار به تولید گل و یا نگهداری آن ساخت. استفاده از هر یک از این روشها بستگی به شدت ضعف و یا قوت گیاه دارد که در تمامی آنها گیاه بلافاصله شروع به تولید بافت پینه ای و ترمیم قسمت قطع شده می کند و پس از مدتی که در طی آن گیاه فرصت کافی برای تولید اعضاء اولیه گل در جوانه ها پیدا کرده، به حالت عادی بر می گردد.
۵. خم ساختن شاخه
به تجربه ثابت شده است که هنگامی که شاخه ای با استفاده از قیم و یا بکار بردن وزنه در انتهای آن، بطرف زمین خم شود علاوه بر آنکه طبق آنچه در قسمت هرس شاخه ذکر شد رشدش محدود خواهد گشت، چون آوند های آبکش موجود در پوست آن تحت فشار ناشی از خمیدگی منقبض می شوند خروج شیره پرورده از آن با اشکال روبرو گشته، چنین شاخه ای اگر نابارور باشد بارور می گردد و اگر بارور باشد میزان محصول آن بالا می رود. بعنوان مثال نتایج آزمایشی که بر روی درختان بارور سیب بعمل آمد نشان داد که تعداد کل جوانه های روی شاخه های خم شده ۴۷% تا ۶۵% و تعداد جوانه های گل روی آنها ۳ تا ۵ برابر افزایش یافتند و پس از سه سال میزان محصول ارقام مختلف ۵/۱ تا ۴ برابر گشت.
۶. هرس گل و میوه
این هرس از اول بهار، یعنی زمان شکوفایی گلها تا هنگامی که میوه ها به قطری حدود یک سانتیمتر می رسد، می تواند انجام شود. هدف از هرس گل و میوه که بطور کلی تنک کردن نامیده می شوند تنظیم مقدار بار درخت، متناسب با قدرت آن می باشد. اکثر درختان میوه بیش از حد توانایی باردهی خود گل تولید می کنند که اگر همگی این گلها تبدیل به میوه شوند، درخت ضعیف و میوه ها ریز و نامرغوب خواهند شد و ممکن است درخت دچار سال آوری (باردهی متناوب) شود. به همین دلیل، باید قسمت اعظم گلها و میوه های جوان را حذف کرد. به عنوان مثال، اگر تنها ۱۰ درصد از شکوفه های سیب و در آلبالو و گیلاس، که دارای میوه های بسیار ریزی هستند، هرگاه ۲۵ تا ۳۰ درصد از شکوفه ها تبدیل به میوه شوند گیاه محصول بسیار خوبی خواهد داشت. عمل حذف گلها و میوه های اضافی درختان تنک کردن نامیده می شود. از درختان میوه، برخی (مانند آلبالو، گیلاس، بادام، گردو، پسته، فندق و مرکبات) نیازی به تنک شدن ندارند و می توانند کلیه میوه هایی را که پس از انجام ریزش‌های طبیعی روی درخت باقی می مانند رشد بدهند و برسانند. در برخی (مانند زردآلو و آلو)هر چند که اگر تعداد میوه ها کمتر باشد درشتر خواهند شد، تنک کردن کمکی به این امر نمی کند و بنابراین این گیاهان را نیز تنک نمی کنند. سایر میوه ها (بخصوص سیب، گلابی، هلو، خرما و انگور) به تنک شدن عکس العمل مثبت و زیادی نشان می دهند و بنابراین باید حتما تنک شوند. تنک کردن می تواند به طریق مکانیکی و یا شیمیایی انجام گردد. در تنک کردن مکانیکی: می توان از دست انسان (که بسیار دقیق ولی گران و کند است)، از فشار آب (که دقت زیادی ندارد و تنظیم مقدار گلهای حذف شده با آن مشکل است) و از چوبهای بلند (که به درخت صدمه می زند) استفاده کرد.
تنک کردن شیمیایی: بر حسب نوع درخت، انواع مختلف آکسین، اتفان، سوین، ترباسیل و … بکار می رود. شدت تنک کردن (درصد گلها و میوه های حذف شده) بستگی به نوع درخت، میزان رشد آن و تعداد میوه های تشکیل شده دارد. برای سیب و هلو، معمولاً توصیه می شود که به ازای هر ۳۰ برگ درخت و یا هر ۱۰ دقیق هستند.
تربیت درختان:
بطور کلی، تربیت عبارت است از دادن شکلی خاص به گیاه و مناسب ساختن آن برای منظورهای معین. از جمله این منظورها : ۱- می توان باز کردن وسط تاج برای ورود نور بیشتر۲- تنظیم ارتفاع و پراکندگی افقی درخت۳- تقویت شاخه های اصلی و بالا بردن قدرت تحمل آنها نسبت به فشار ناشی از وزن میوه و برف و یخ زمستانه۴- بالا بردن مقاومت در برابر باد۵- دادن شکل خاص به گیاه جهت حاشیه سازی، آلاچیق سازی و غیره را نام برد.
در این بحث بطور اجمال درباره دو گروه اصلی انواع تربیت یعنی شکل های گرد یا آزاد و شکل های پهن داربستی صحبت خواهد شد.
فرم گرد یا آزاد:
در این گروه چهار شکل هرمی (محور مرکزی)، شلجمی (محور متغیر)، جامی (مرکز باز بدون شاخه پیشاهنگ) و تاج هیبرید برای درختان و درختچه ها و شکل پاچراغی برای بوته هائی مانند مو و گیاهان مشابه آن وجود دارد.
۱) شکل هرمی: در این شکل به درخت اجازه داده می شود که بطور طبیعی و در حالیکه شاخه مرکزی آن از شاخه های فرعی بلندتر است رشد نماید و هرس تنها محدود به حذف شاخه های فرعی اضافی و قطع شاخه های پائینی تنه تا ارتفاع دلخواه می باشد. بدین ترتیب در این شکل همیشه ارتفاع شاخه مرکزی که دنباله تنه است از بقیه شاخه ها بیشتر می باشد و به اصطلاح شاخه مرکزی شاخه پیشاهنگ درخت است. گیاهانی که به این شکل تربیت می شوند. چون طول شاخه های فرعی پائینی آنها بیشتر از شاخه های فرعی بالاتر که جوانتر هستند می باشد شکل یک هرم یا مخروط به خود می گیرند که معمولاً دارای ارتفاع نسبتاً زیاد و قطر تاج نسبتاً کم می باشد و به این دلیل کار کردن با آنها مشکل است. از همین رو، معمولاً شکل هرمی را برای درختان میوه بکار نمی گیرند، هر چند که تجربه ثابت کرده که تربیت نوع هرمی که شاخه های فرعی آن دارای زاویه مناسب با تنه (۶۰- ۳۵ درجه) باشد و فاصله پائین ترین شاخه از سطح زمین حداقل به ۵۰ سانتیمتر برسد، حتی در مورد هلو و آلوی ژاپنی که خیلی مناسب این شکل نیستند قویترین و پرمحصولترین درخت را ایجاد می کند.
۲) شکل شلجمی: این شکل بیشتر در میوه کاری و برای محدود کردن ارتفاع درخت و گسترده نمودن تاج آن (در درختانی مانند گلابی، بعضی از انواع سیب، زردآلو، آلو، بادام، گردو، خرمالو، پسته و غیره) به کار می رود. در این روش پس از آنکه نهال ترکه ای در زمین کشت شد، سر آن را در فاصله ای حدود ۱۲۰ سانتیمتری زمین قطع می‌سازند. این نهال در سال بعد تولید تعدادی شاخه فرعی می کند که در زمستان تعدادی از آنها را که از رشد چند جوانه بالائی حاصل شده و زاویه بسته و رشد عمودی دارند حذف و از بین بقیه ۲ الی ۵ شاخه را که با تنه زاویه نزدیک به عمود داشته و در اطراف تنه اصلی واقع شده و با یکدیگر ۳۰- ۲۰ سانتیمتر فاصله عمودی داشته باشند به عنوان شاخه های اصلی درخت آینده انتخاب و بقیه را از ته قطع می کنند. در این شکل تربیت هیچ شاخه ای مداوماً حالت پیشاهنگ به خود نخواهد گرفت و به مجرد اینکه شاخه ای بر دیگران مسلط و از آنها بزرگتر شد باید سر آن را قطع و نقش پیشاهنگ را به شاخه دیگری واگذار کرد. این طرز تربیت باعث می شود که درخت در تمام جوانب خود دارای شاخه های قوی بشود و شاخه ها بتوانند محصول زیادی تولید کرده در برابر وزن آن و نیز فشارهای خارجی به راحتی مقاومت کنند.
۳) شکل جامی: این شکل فاقد شاخه پیشآهنگ است و در هنگام انتخاب شاخه های اصلی، فاصله عمودی آنها با یکدیگر کمتر و حدود ۱۵- ۱۰ سانتیمتر در نظر گرفته می شود. چنین شاخه هائی پس از اینکه رشد کردند و قطور شدند فواصل بینابین را پر خواهند کرد و چنین به نظر خواهند آمد که همگی از انتهای تنه منشعب شده اند. شکل جامی بیشتر برای هلو و آلوی ژاپنی و گاهی اوقات برای بعضی از ارقام سیب و بادام بکار می رود.حسن این شکل باز بودن قسمت مرکزی تاج و نفوذ نور کافی به داخل آن می باشد. مهمترین عیب این شکل این است که محل اتصال شاخه های اصلی به تنه به دلیل تراکم آنها نسبتاً ضعیف است و همیشه این خطر وجود دارد که در اثر وزن میوه و فشار ناشی از برف و یخ زمستانه، تنه یک یا چند شکاف از وسط بر دارد و درخت از بین برود.
۴) شکل تاج هیبرید: این شکل تربیت برای مناطق خشک و گرم ایالت واشنگتن به وجود آمده است. از مزایای این سیستم می‌توان به؛عملکرد بالا و مستمر، زودباردهی، کاهش هزینه کارگری و کیفیت بالای میوه از جمله کاهش آفتاب‌سوختگی اشاره کرد
شکل های پهن داربستی:
در شکل های پهن درختان طوری تربیت می شوند که دو بعد بیشتر نداشته باشند یعنی صفحه ای می باشند. در این شکل ها درختان را به وسیله پیوند زدن روی پایه های کوتاه کننده، پاکوتاه می سازندو شاخه های آنها توسط قیم های ریسمانی (شامل ۳ تا ۵ رشته مفتول که بطور افقی به موازات هم و به فواصل حدود ۵۰ سانتیمتر بر روی دیوار و یا داربست های کلفت فلزی و یا چوبی نصب شده اند) نگاهداری می شوند. شکل های پهن به دلیل اینکه زود به بار می نشینند و میزان تولید شان بالاست و انجام عملیات باغبانی بر آنها نیز مکانیزه و ساده تر از شکل های گرد می باشد. بطور روز افزون مورد توجه هستند ولی در ایران چون معمولا” برای تربیت گیاهان به این شکل ها، باید از پایه های کوتاه کننده استفاده کرد تا نیاز به هرس کم گردد وانگهی برای هرس درختان پهن باید روشهای خاصی را بکار برد.شکل های پهن دارای انواع مختلفی است که پنجه ای و یا بادبزنی و چنگالی از آن جمله است.
ابزارهای لازم جهت هرس درختان:
نمودار انواع هرس:
